Instytucja bezskuteczności czynności prawnych ma na celu ochronę masy upadłości przed jej uszczupleniem. Zdarza się, że dłużnik przed ogłoszeniem upadłości chcąc uchronić swój majątek podejmuje działania, które mogą udaremnić lub znacznie ograniczyć zaspokojenie wierzycieli.
Z ogłoszeniem upadłości wiąże się wiele konsekwencji, w tym właśnie bezskuteczność niektórych czynności upadłego. Prawo upadłościowe przewiduje kilka rodzajów bezskuteczności: czynności bezskuteczne z mocy samego prawa; czynności bezskuteczne z mocy uznania ich za takie przez sędziego-komisarza działającego na wniosek (w niektórych przypadkach także z urzędu); czynności bezskuteczne w wyniku ich zaskarżenia do sądu, z mocy prawomocnego orzeczenia sądu w procesie.
Bezskuteczność oznacza zakwestionowanie skuteczności dokonanych czynności i określenie zwrotu majątku do masy upadłości w naturze, a jeżeli nie jest to możliwe ? równowartości jego wartości w pieniądzu.
Bezskuteczne z mocy prawa są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli były dokonane nieodpłatnie albo odpłatnie, ale w taki sposób, iż wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej. Podobnie jest
z zawartymi ugodami sądowymi, uznaniami powództwa i zrzeczeniem się roszczenia. Bezskuteczne będą także, co do zasady, zabezpieczenia i zapłata długu niewymagalnego dokonane przez upadłego w ciągu sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Bezskuteczność z mocy prawa oznacza, że do ich uznania nie jest potrzebne orzeczenie sądu ani żadna inna czynność. Wymagane jest spełnienie jedynie trzech warunków:
- dokonanie czynności przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości;
- rozporządzenie przez upadłego majątkiem;
- dokonanie czynności nieodpłatnie (np. darowizna) albo odpłatnie, ale ze znaczną dysproporcją pomiędzy wzajemnymi świadczeniami.
Czynności bezskuteczne z mocy uznania ich za takie przez sędziego-komisarza działającego na wniosek to m.in. czynność prawna dokonana przez upadłego w terminie sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości z małżonkiem, krewnym lub powinowatym w linii prostej, krewnym lub powinowatym w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie, z osobą pozostającą z upadłym w faktycznym związku, prowadzącą z nim wspólnie gospodarstwo domowe albo z przysposobionym lub przysposabiającym. Podobnie będzie traktowana czynność dokonana ze spółką, w której upadły jest członkiem zarządu, jedynym wspólnikiem lub akcjonariuszem oraz ze spółkami, w których osoby bliskie są członkami zarządu lub jedynymi wspólnikami lub akcjonariuszami.
Wykazanie powiązania z upadłym stanowi podstawę do zakwestionowania czynności prawnych dokonanych ze wskazanymi powyżej osobami. Do bezskuteczności nie dojdzie, gdy druga strona czynności wykaże, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli.
Czynność prawna upadłego, o ile nie jest bezskuteczna na podstawie przepisów prawa upadłościowego może zostać uznana za bezskuteczną wobec masy w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego ? z mocy prawomocnego orzeczenia sądu.
