Choć dla wielu zagadnienie świadczeń rodzinnych, innych niż popularne ?500+?, może wydawać się odległe, to jednak w Polsce jest spora rzesza beneficjentów korzystająca z tego rodzaju wsparcia. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2021 roku na świadczenia rodzinne, mające na celu finansowe wsparcie rodzin z dziećmi i osobami niepełnosprawnymi, przeznaczono 11 mld zł, czyli o 2% więcej niż w roku 2020. Średnio miesięcznie 1,5 mln beneficjentów korzystało z takiej pomocy, a przeciętnie wypłacano w tym okresie 3,5 mln świadczeń. Na pomoc skierowaną do osób niepełnosprawnych, tj. świadczenia opiekuńcze, przeznaczono 63,4 % ogólnej kwoty wydatków, zaś zasiłki rodzinne wraz z dodatkami, zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka i świadczenia rodzicielskie stanowiły pozostałe 36,6 % ogólnej kwoty wydatków. Części świadczeniobiorców dotyka problematyka wystąpienia zadłużenia w rozmiarach prowadzących do stanu niewypłacalności i w rezultacie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. W jaki sposób należy traktować otrzymywane przez nich świadczenia celowe w kontekście upadłości? Czy wchodzą one w skład majątku upadłego? Czy podlegają egzekucji? O tym w niniejszym artykule.
Ogólne zasady przyjęte w obowiązującym prawodawstwie wynikają z przepisów dotyczących masy upadłości. I tak art. 61 ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku ? Prawo upadłościowe (PU) stanowi, iż z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. Idąc dalej, z art. 62 wynika, iż w skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego, z wyjątkami określonymi w art. 63-67a. W treści art. 63 ust. 1 PU ustawodawca wymienił składniki mienia nie wchodzące do masy upadłości i są to m. in.: 1) mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (KPC), 2) wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu (?).
Art. 63 ust. 1a i 1b PU określają część dochodu upadłego, niewchodzącą do masy upadłości, w zależności od tego czy na jego utrzymaniu pozostają lub nie inne osoby. Zgodnie z tą regulacją, jeśli na utrzymaniu upadłego nie pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości na podstawie ust. 1 odpowiada kwocie stanowiącej 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (art. 63 ust. 1a PU). Natomiast gdy upadły ma na utrzymaniu inne osoby zastosowanie znajduje regulacja stanowiąca, że w tej sytuacji do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości na podstawie ust. 1 odpowiada iloczynowi liczby osób pozostających na utrzymaniu upadłego oraz upadłego i 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (art. 63 ust. 1b PU).
W świetle większości postępowań upadłościowych toczących się w stosunku do konsumentów, najistotniejsze dla nich będą kwestie związane z mieniem wyłączonym od egzekucji na podstawie art. 829 i następne KPC, a także dotyczące wynagrodzenia za pracę.
Ogólna zasada dotycząca potrącenia z wynagrodzenia za pracę zawarta w art. 833 § 1 KPC stanowi, iż zgodnie z art. 87-871 Kodeksu pracy po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, nie wchodzi do masy upadłości kwota stanowiąca połowę wynagrodzenia upadłego, ale musi pozostać mu nie mniej niż minimalne wynagrodzenie za pracę, w razie egzekucji innych należności (w rozumieniu potrącenia przez syndyka do masy upadłości) lub potrącania zaliczek pieniężnych. W razie egzekucji świadczeń alimentacyjnych ? do wysokości 3/5 wynagrodzenia, co oznacza, że upadły ma prawo zachować najwyżej 2/5 wynagrodzenia. Zaznaczyć należy, że powyższe odnosi się także do każdej innej formy zatrudnienia, czyli innych świadczeń periodycznych o podobnym charakterze, jak choćby umowa zlecenia, emerytura czy renta.
Zgodnie z art. 833 § 6 ? 9 KPC nie podlegają egzekucji:
- świadczenia alimentacyjne
- świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów
- świadczenia rodzinne
- dodatki rodzinne,
- pielęgnacyjne,
- porodowe,
- dla sierot zupełnych,
- zasiłki dla opiekunów,
- świadczenia z pomocy społecznej,
- świadczenia integracyjne,
- świadczenie wychowawcze,
- świadczenie dobry start,
- jednorazowe świadczenie, o którym mowa w art. 10 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem?,
- rodzinny kapitał opiekuńczy, o którym mowa w ustawie z dnia 17 listopada 2021 r. o rodzinnym kapitale opiekuńczym,
- dofinansowanie obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna, o którym mowa w art. 64c ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3,
dodatek osłonowy, o którym mowa w ustawie z dnia 17 grudnia 2021 r. o dodatku osłonowym,
dodatek węglowy, o którym mowa w ustawie z dnia 5 sierpnia 2022 r. o dodatku węglowym,
dodatek dla gospodarstw domowych z tytułu wykorzystywania niektórych źródeł ciepła i dodatek dla niektórych podmiotów niebędących gospodarstwami domowymi z tytułu wykorzystania niektórych źródeł ciepła, o których mowa w ustawie z dnia 15 września 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie niektórych źródeł ciepła w związku z sytuacją na rynku paliw, - dodatek elektryczny, o którym mowa w ustawie z dnia 7 października 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach służących ochronie odbiorców energii elektrycznej w 2023 roku w związku z sytuacją na rynku energii elektrycznej, refundacja podatku VAT, o której mowa w art. 18 ustawy z dnia 15 grudnia 2022 r. o szczególnej ochronie niektórych odbiorców paliw gazowych w 2023 r. w związku z sytuacją na rynku gazu.
- świadczenia, dodatki i inne kwoty, o których mowa w art. 31 ust. 1, art. 80 ust. 1, art. 81, art. 83 ust. 1 i 4, art. 84 pkt 2 i 3 i art. 140 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, a także środki finansowe na utrzymanie lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego, o których mowa w art. 83 ust. 2 i art. 84 pkt 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w części przysługującej na umieszczone w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka dzieci i osoby, które osiągnęły pełnoletność przebywając w pieczy zastępczej.
dodatki mieszkaniowe wypłacone na podstawie ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych
dodatki energetyczne wypłacone na podstawie ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne.
zapomogi udzielone na podstawie ustawy z dnia 11 sierpnia 2021 r. o kasach zapomogowo-pożyczkowych.
Odpowiadając zatem na pytanie czy świadczenia rodzinne podlegają egzekucji w trakcie postępowania upadłościowego i są zaliczane do masy upadłości, należy z całą pewnością wskazać, że nie. Wynika to wprost z samej ustawy. Czy zatem konsumenci w upadłości są w pełni chronieni przed potrąceniem do masy upadłości tych świadczeń? Otóż sprawa nie jest oczywista.
Główny problem w tym zakresie tkwi w sferze komunikacyjnej. Przekazywanie świadczeń przez powołane do tego podmioty odbywa się w formie bezgotówkowej na wskazane przez upadłych konta bankowe. Zgodnie z rekomendacją Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 3 sierpnia 2021 roku banki powinny na bieżąco śledzić Monitor Sądowy i Gospodarczy (po 1 grudnia 2021 r. Krajowy Rejestr Zadłużonych) pod kątem obwieszczeń dotyczących ogłoszeń postanowień o upadłości konsumenckiej posiadaczy rachunków prowadzonych przez te banki i dokonywać na podstawie takich obwieszczeń niezwłocznych blokad rachunków, a także powinny powstrzymać się z wypłatą środków znajdujących się na rachunku upadłego lub wykonywania innych dyspozycji upadłego dotyczących zablokowanego rachunku, do momentu otrzymania stosownej dyspozycji ze strony syndyka, chyba że na podstawie posiadanych informacji są w stanie jednoznacznie ocenić, że środki znajdujące się na rachunku nie wchodzą do masy upadłości na podstawie art. 63 PU.
UKNF stwierdził w komunikacie, iż chcąc uniknąć odpowiedzialności odszkodowawczej względem masy upadłości, określonej w art. 78 PU, banki powinny wstrzymać się z wypłatą środków znajdujących się na rachunku bankowym do czasu uzyskania odpowiedniej dyspozycji syndyka. Wyjątkiem jest sytuacja, w której z dokumentów przedłożonych przez upadłego, tytułów przelewów oraz danych podmiotów przelewających środki wynikać będzie bezspornie, że środki wpływające na rachunek bankowy dotyczą świadczenia niewchodzącego do masy upadłości.
Aby bank mógł trafnie określić czy dany przelew przychodzący jest świadczeniem niepodlegającym zajęciu, podmioty zajmujące się dystrybucją środków są zobowiązane do stosowania specjalnych oznaczeń w tytule przelewu, np. ?R.500+?, co odpowiada nazwie świadczenia z programu ?Rodzina 500+?. Takie też było zalecenie Związku Banków Polskich.
Jak wynika z odpowiedzi na interpelację poselską nr 3379 w sprawie egzekucji komorniczej ze świadczeń programu ?Rodzina 500+? Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej mając na celu działania eliminujące podobne przypadki i dotyczące także blokady w przypadku ogłoszenia upadłości uprawnionego do pobierania środków w tego tytułu poinformował, iż stworzona została baza numerów rachunków bankowych, z których dokonywane są wypłaty świadczeń wraz z nazwą jednostki organizacyjnej gminy, będącej właścicielem rachunku.
Inną problematykę stanowi zajmowanie środków pomocowych przyznawanych pracownikom z zakładowego fundusz świadczeń socjalnych, czego dotyczyła interpelacja poselska nr 33168 z dnia 25 kwietnia 2022 roku. Zgłaszający wskazał, że zdarza się prowadzenie egzekucji z ZFŚS świadczeń takich jak ?wczasy pod gruszą?, pomoc na Święta Bożego Narodzenia, a także zapomogi mających być wsparciem i osłoną w sytuacji zdarzeń losowych.
Minister Rodziny i Polityki Społecznej wskazała w odpowiedzi, iż resort podtrzymuje pogląd o zasadności wyłączenia świadczeń socjalnych przyznawanych z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych z egzekucji ze względu na ich pozapłacowy i wyłącznie pomocowy charakter. Świadczenia socjalne nie mają bowiem charakteru wynagrodzenia czy należności ze stosunku pracy ze względu na obowiązek stosowania przy ich przyznawaniu pozapłacowych, wyłącznie socjalnych kryteriów, zawartych w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Nadmieniono jednak, że pomimo skierowania do Ministra Sprawiedliwości wniosku o wprowadzenie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego stosownych regulacji zwalniających świadczenia przyznawane z funduszu z egzekucji sądowej ze względu na ich wyłącznie pomocowy charakter, analogicznie jak korzystają z takiego wyłączenia świadczenia np. z pomocy społecznej oraz świadczenia w ramach polityki rodzinnej, pojawiają się wątpliwości odnośnie do zasadności wyłączenia z egzekucji świadczeń socjalnych przywołując przede wszystkim cel prowadzenia egzekucji jakim jest zaspokojenie wierzycieli.
Stricte do kwestii zajmowania przez syndyka środków z ZFŚS odnosi się interpelacja poselska nr 24620 w sprawie zajmowania środków z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych w postępowaniu upadłościowym konsumenckim z dnia 10 czerwca 2021 roku. Pada w niej pytanie czy środki przysługujące upadłemu w postępowaniu upadłościowym wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych powinny być zajęte przez syndyka do masy upadłości i jeżeli tak, to czy w całości, czy w części w oparciu o art. 87 Kodeksu pracy.
W odpowiedzi Minister Sprawiedliwości wskazał, że o ile przepisy PU i KPC nie wskazują, że środki przysługujące upadłemu z ZFŚS, takie jak dofinansowanie wypoczynku, zapomogi czy refundacja wydarzeń kulturalno-sportowych są wyłączone z masy upadłości i o ile wątpliwości, stanowiące wyjątek od zasady winny być interpretowane ściśle, czyli na korzyść masy upadłości, o tyle należy zastosować wykładnię biorącą pod uwagę ich humanitarny i społeczny charakter. Minister zasugerował także możliwość złożenia wniosku o wydanie przez Sąd postanowienia w przedmiocie tego, które przedmioty należące do upadłego wchodzą w skład masy upadłości.
Istotnym zagadnieniem jest także traktowanie ulgi na dzieci jako składnika masy upadłości. Ulga ta jest bowiem bonifikatą podatkową, nie zaś świadczeniem rodzinnym czy wychowawczym. Jej cel jest niewątpliwie prorodzinny. Upadły w zeznaniu podatkowym może skorzystać z ulgi na dzieci, jednakże zasili ona skład masy upadłościowej. W celu pozyskania kwoty ulgi może on wykorzystać narzędzie w postaci wniosku o wyłączenie kwoty stanowiącej równowartość wyliczonej ulgi z masy upadłości.
W każdym przypadku zajęcia sumy czy też zablokowania jej na rachunku bankowym przez bank istotne jest podjęcie szybkich działań przez syndyka. Na początkowym etapie postępowania upadłościowego syndyk powinien móc jasno określić jaka część dochodu upadłego może stanowić podstawę do potrącenia do masy upadłości, albowiem jest to podstawa do prawidłowego sporządzenia spisu inwentarza. Potrzebna jest tutaj współpraca ze strony upadłego.
Problematyczna jest też praktyczna współpraca z bankami, które stosują różne polityki w tym zakresie. Dyspozycja do odblokowania rachunku bankowego podpisana kwalifikowanym podpisem elektronicznym, w jednym banku jest możliwa do złożenia przez formularz kontaktowy, dostępny na stronie internetowej banku, w innym zaś konieczna jest osobista wizyta syndyka w oddziale banku. Nastręcza to problemów zarówno syndykom, jak i upadłym, którzy niejednokrotnie mają całkowity brak możliwości skorzystania ze swoich środków. Sytuacja z punktu widzenia instytucji upadłości konsumenckiej staje się niebezpieczna, gdy trzeba pożyczyć pieniądze na bieżące funkcjonowanie.
Podsumowując powyższe wydaje się zatem, że w świetle obowiązujących przepisów, przewidujących całkiem szeroki wachlarz wyłączeń spod zajęcia świadczeń rodzinnych i wychowawczych, niestety nadal dochodzi do potrącania ich do masy upadłości. Banki błyskawicznie blokują upadłym dostęp do środków, nie są zaś już tak sprawne w procesie odwrotnym, w zetknięciu z syndykiem. Istotne jest jednak, jak w każdej interakcji, zrozumienie sytuacji przez przedstawiciela banku, szybkie wdrożenie działania przez syndyka oraz chęć współpracy ze strony upadłego.
Katarzyna Kalinowska
Prawnik
